16. कोरलंय काय या डोक्यावरती?

( लेखातील छायाचित्र By Saqib Qayyum - Own work, CC BY-SA 3.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=31036234 आणि नेटवरून साभार


परवा आपण  पृथ्वीच्या पाठीवर ठेवलेल्या टोपीखालची गंमत बघितली. आज आपण एका उंच डोंगराच्या डोक्यावर काय कोरलं बघुयात. याठिकाणाच नाव आहे सिगरिया ! आता तुम्हालाओसायरिस आणि सिगरिया यात काही साम्य हि दिसेल. अगदी नावापासून, हो ना?  OSIRIS and SIGARIYA पण या दोन जागा एकमेकींपासून खूप लांब आहेत/ ओसायरिस आहे इअफ्रिकेत उत्तरेला तर सिगरिया आहे आशिया मध्ये दक्षिणेला . श्रीलंका या आपल्या शेजारी राष्ट्रांमध्ये हा चमत्कार आपल्याला बघायला मिळतो. तशी हि जागा  आता बहुतेकांना माहिती असते. जागतिक वारसा म्हणून घोषित आणि संरक्षित आहे. बहुतांश श्रीलंका पर्यटना मध्येही याचा समावेश असतो.

श्रीलंकेच्या मध्यात असलेल्या डांबूला या गावाजवळ एक प्रचंड मोठी शिळा आहे. तिचेच नाव सिगारिया (म्हणजे  सिंहगिरी )

असं म्हट्लन जातं कि कश्याप राजाने (इ.स. ४७७ -४९५) या सिंहगिरीवरती आपली राजधानी वसवली. परंतु त्याच्या मृत्यूनेणार हि वसाहत ओस पडली.
काहीं पुरावे असे सांगतात कि तिसऱ्या शतकापासून चवदाव्या शतका पर्यंत इथे बुद्ध विहार होते. बॊध्द साधकांनी अनेक गुहा कोरून तिथे आपली साधना केली.

त्यांनतर सिगारियाचा जगाला विसर पडला. पुढे १८३१ मेजर जोनाथन फोर्ब्स या ब्रिटिश अधिकाऱ्याला याबाबत माहिती मिळाली. अन तेव्हापासून आधुनिक जगाला या ठिकाणाची माहिती  मिळाली. पुढे १८९० मध्ये काही प्रमाणात उत्खनन झाले. १९८२ मध्या श्रीलंकेच्या सरकाराने  यावर पुन्हा काम सुरु केले. आणि आता हे ठिकाण आधी म्हटल्याप्रमाणे जागतिक वारसा म्हणून जाहिर केले गेले आहे .

६६० फूट उंच असलेल्या या उभ्या कातळाच्यावरती एक आश्चर्य आहे. या कातळावरती जाण्यासाठी कोणतीही नैसर्गिक वाट नाही. सुरुवातीला काही दगडी पायऱ्या चढून गेल्यानंतर सुरेख रचलेली बाग लागते.

विविध चौकोनी दगडी हौद त्यात पाणी आणि आसपास सुरेख हिरवळ. काही अंतर गेल्यानंतर मात्र आपण उभ्या कातळापाशी  येतो.

 आणि समोर असते ती अतिशय अवघड अशी लोखंडीशिड्यांची माळ. तीही तशी नवीन आहे. जरा बाजूला नजर फ़िरवली कि या कातळाला सिगारिया का म्हणातात याची पहिली प्रचिती येते.

कातळातून कोरलेला सिहंचा पंजा .

समोरच्या अतिशय उंच, चढाच्या जवळ जवळ १२०० पायऱ्या चढून गेल्यानंतर आपण सिगारियाच्या वरती पोहचतो.  खाली बघताना फार विहंगम दृश्य दिसतं.

या कातळाच्या वरती चढून गेल्यानंतर आपल्याला हा नजारा दिसतो.

 .

लोकशाही समाजवाद

यामध्ये दोन विचारसरणी एकत्र आल्या आहेत. लोकशाही आणि समाजवाद
लोकशाही म्हणजे काय हे बहुतांशी आपणास माहिती असते. समाजवाडा बद्दल मात्र काही शंका मनात असू शकतात.
लोकशाही म्हणजे लोकांचे राज्य. अगदी साधी सोपी, सरळ व्याख्या म्हणजे लोकांनी, लोकांसाठी, लोकांकडून केलेले राज्य. परंतु हि व्याख्या अतिशय सोपी, खरं तर अतिशय डायल्युट पातळ केलेली व्याख्या आहे. फार पूर्वी ग्रीक नागरराज्यामध्ये लोकशाहीची सुरुवात झाली. कालांतराने परिस्तितीनुरूप त्यात बदलही होत गेले. आज प्रामुख्याने वास्तवात आहे ती लोकशाही म्हणजे अप्रत्यक्ष किंवा प्रातिनिधिक लोकशाही. यामध्येहि काही प्रकार आहेत, परंतु आता त्या तपशिलात जायला नको. इतकंच माहिती असू द्या कि एखाद्या देशातील लोक सार्वत्रिक मतदानाने आपले प्रतिनिधी निवडून देतात. आणि हे प्रतिनिधी लोकांच्यावतीने राज्याचा कारभार चालवतात.

लोकशाही हि प्रामुख्याने राज्यव्यवस्था कशी चालावी या संदर्भात आहे. तर समाजवाद हा समाजातील उत्पादनांच्या साधनांच्या मालकी बाबत आहे. कोणत्याही समाजामध्ये उत्पादनाची साधने असतात. जसे कि जमीन, कारखाने, कलाकौशल्याची साधने, कार्यालये, उद्योग, व्यापार, पर्यटन, असे सर्व ज्यातून अर्थ/ पैसा उत्पन्न होतो अशा सर्व गोष्टी. ह्या उत्पादनांच्या साधनांवर कोणाचा अधिकार असेल ह्यावरून त्या त्या समाजाची अर्थव्यवस्था ओळखली जाते.

या दोन्हीची एकत्रित  व्यवस्था म्हणजे लोकशाही समाजवाद.म्हणजे  एखाद्या समाजामध्ये राज्यकारभाराचे अधिकार लोकनियुक्त प्रतिनिधींकडे सोपवले असतील. आई समाजातील सर्व उत्पादनांच्या साधनांचें अधिकार या लोकनियुक्त सरकार कडे सोपवलेले असतील.
या व्यवस्थेमध्ये सरकारही लोकांचे आणि उत्पादनाची साधने अशा लोकांच्या सरकारकडे असल्यामुळे लोकांचे जास्तीत जास्त भले कसे होईल हे राजकीय आणि आर्थिक बाबतीतही बघितले जाईल. समाजाच्य जडणघडणीतील रहा आणि राजकारण असे लोकोपयोगी असले कि आपोआपच असा समाज जास्ती प्रगती करेल, जास्ती  सुखी असेल असे मानले जाते.

19. शिवाजी सूरत - वस्तुस्थिती

( इथे शिवाजीला एकेरी उल्लेखले आहे, त्यात त्याचा उपमर्द करायचा अजिबात हेतू नाही हे कृपया लक्षात घ्यावे. )

शिवाजी - इंग्रज संबंध - महत्वाच्या घटना :

१. राजापूर वखार, १६६० : १६५९ मध्ये अफजल खानावर विजय मिळवल्या नंतर मराठी फौजा कोकणात उतरल्या. त्यांनी दाभोळपर्यंत मजल मारली. दाभोळचा आदिलशाही अधिकारी राजापूरला पळून गेला. त्याचा पाठलाग करीत मराठी सैन्य राजापूरला पोहोचले. राजापूरचा सुभेदार अब्दुल करीमने घाबरून आपली जहाजे घेऊन पळू लागला. तेव्हा राजापूरच्या इंग्रजांनी त्याला आपल्या ताब्यात घेतले. ( कारण त्याने इंग्रजांकडून कर्ज घेतले होते, अन तो पळून गेला असता तर इंग्रजांचा आर्थिक तोटा झाला असता. ) मराठ्यांनी त्याचा ताबा मागितला. परंतु इंग्रजांनी ते मानले नाही. तेव्हा मराठ्यांनी राजापूर वखारीवर हल्ला केला. इंग्रजाचा राजापूरमधील दलाल बालाजी याला मराठ्यांनी पकडले.

२. राजापूर वखार, १६६१: सिद्दी जोहरने पन्हाळ्याला वेढा दिला. या वेढ्यासाठी आवश्यक असा दारुगोळा इंग्रजांनी पुरवला होता. शिवाय इंग्रजी सैन्यही या वेढ्यात सामिल झाले होते. पुढे याच वर्षी शिवाजीने राजापूरवरती मोठी फौज पाठवली. आणि राजापूर वखार लुटवली. जमिनीखालची संपत्ती मिळवण्यासाठी पूर्ण वखार खणून काढली. काही इंग्रजी अधिकार्‍यांना मराठ्यांनी ताब्यातही घेतले. पुढे अनेकदा या कैद्यांबद्दल इंग्रजांनी शिवाजीशी पत्रव्यवहार केला. अखेर १६६३ मध्ये या कैद्यांची शिवाजीने सुटका केली.

३. सुरत लूट १६६४ : सुरत लूटताना परकीय वखारी लुटण्याचा शिवाजीचा अजिबात विचार नव्हता. त्यानुसार कोणत्याही वखारीला हात लावला गेला नाही. इंग्रजांच्या वखारी शेजारी हाजी सैय्यद बेग या श्रीमंत व्यापार्‍याचा वाडा होता. त्यामुळे आपल्या वखारीला धोका होऊ नये म्हणून इंग्रजांनी त्याला संरक्षण द्यायचे ठरवले. परंतु मराठ्यांनी हा वाडा लुटला. इंग्रजांनी मराठ्यांना विरोध करण्याचा प्रयत्न केला. तेव्हा शिवाजीने निरोप पाठवला की इंग्रजांनी नुकसानभरपाई म्हणून तीन लाख रुपये मराठ्यांना द्यावेत. परंतु त्याबद्दल कोणताच तगादा न लावता मिळालेली लूट घेऊन शिवाजी परतला.

४. सुरत लूट, १६७० : याही वेळेस परकीयांच्या वखारींना धक्का लावला गेला नाही.

५. राजापूर वखार, १६७२ : १६६१ च्या घटनेमुळे राजापूर वखारीचे जे नुकसान झाले होते त्याबद्दल इंग्रजांनी वेळोवेळी शिवाजीशी पत्रव्यवहार केला. अखेर १६७२ मध्ये शिवाजीने पाच हजार होन नुकसान भरपाई देण्याचे तत्वतः कबूल केले.

६. हुबळी वखार १६७३ : आदिलशाहीशी चाललेल्या युद्धा दरम्यान मराठ्यांनी हुबळीची इंग्रजांची वखार लुटली.

७. राजापूर वखार १६७४ : पुन्हा चर्चा होऊन शिवाजीने नऊ हजार होनांची नुकसानभरपाई देण्याचे मान्य केले. ही भरपाई इंग्रजांनी राजापूरमधल्या जकातीतून इंग्रजांनी ती वसूल करून घ्यावी असे ठरले.

८. राज्याभिषेकाच्या वेळेस १६७४ मध्ये इंग्रजांशी पुन्हा बोलणी झाली. शिवाजीने नुकसान भरपाई देण्याचे तत्वतः कबूल केले परंतु अखेर पर्यंत त्याने ही नुकसानभरपाई दिली मात्र नाही.

या शिवाय काही बाबी आपण लक्षात घेतल्या पाहिजेत, इंग्रजांनी वेळोवेळी शिवाजीच्या कारभारात हस्तक्षेप केला, शिवाजीच्या अनेक शत्रूंना त्यांनी दारुगोळया पासून सैन्य पुरवण्यापर्यंत मदत केली होती.

या सर्व बाबींचा विचार आपण आजच्या काळात न करता मध्ययुगातल्या संदर्भात विचार केला पाहिजे. त्या वेळची राजकीय परिस्थिती, शत्रू-मित्र या संदर्भातली त्या काळची गणिते आणि मध्ययुगातील राजकारण याचा संदर्भ लक्षात ठेऊन विचार केला पाहिजे.

13. "या टोपी खाली, दडलंय काय?"

( डिस्क्लेमर : लेखातील सर्व छायाचित्रे नेटवरून साभार )


अंतराळातून पृथ्वीकडे पहाताना काही गोष्टी ठळकपणे  दिसतात. त्यातल्याच या तीन टोप्या ! असं म्हणतात की पृथ्वीच्या मध्यभागावर या तीन त्रिकोणी टोप्या आहेत. अजून नाहीओळखलंत ? वाळवंटात तीन त्रिकोणी टोप्या. बरोब्बर. आता बरोब्बर ओळखलंत.. इजिप्त मधले पिरॅमिड! जगातल्या आश्चर्यांमधील एक ! जणूकाही पृथ्वीने आपल्या डोक्यावर टोप्या ठेवल्यात अशीच दिसतात ती पिरॅमिड !

आजपर्यंतच्या इतिहासामध्ये आपण शिकलो की, इजिप्त मधील राजांच्या या दफनभूमी आहेत. इजिप्तमधे राजाच्या मृत शरीरावर काही शस्त्रक्रिया करून, नंतर  त्यावर विविध रसायने लावून त्यांचे  जतन केले  जाई.यांनाच  ममी असे संबोधले  जाते. अन या ममी सुरक्षित राहाव्यात, कालानुरूप त्यांचे कुजणे होऊ नये म्हणून विशिष्ट पद्धतीच्या  इमारती बांधून, त्यात या ममी ठेवल्या गेल्या.  इजिप्त मध्ये असे बरेच पिरामिड सापडले आहेत. त्यापैकी महत्वाचे हे तीन !

अलीकडच्या काळात काही नवीन गोष्टी सापडत आहेत. काही नवी उत्खनन, काही नवीन पाहणी, काही नवीन अन्वयार्थ लावले जात आहेत. त्यातल्या एकाची थोडी माहिती, आज घेऊ.

गिझा इथले जे तीन पिरॅमिड आहेत त्यातीळ खुफरे पिरॅमिड कडे जाणारे जे दगडी बांधीव छोटे रस्ते आहेत त्याखाली एक शाफ्ट आहे.  ओसायरिस शाफ्ट. खरे तर या ठिकाणी सलग खडक आहे. हा खडक  खोदून शाफ्ट  तयार केलेला आहे. १९३३-३४ मध्ये सलीम हसन आणि यांच्या टीमने हा जमिनी खालचा शाफ्ट जगासमोर आणला. एक मजलाखाली  हा शाफ्ट उत्खनन करून त्यांनी मोकळा केला. परंतु त्या खाली जाणे त्यांना शक्य झाले नाही. 

पुढे १९९९ मध्ये झही हवास आणि त्यांच्या टीमने हे काम पुन्हा हाती घेतले. आणि जवळ जवळ ३० मीटर खोलवर उत्खनन  केले. एकाखाली एक अशा तीन टप्यामध्ये हा शाफ्ट आहे.

काय आहे या शाफ्टच्या पोटात? 

जमिनीच्या जवळ जवळ ८-१० फूट खाली एका भुयार तोंड दिसतं. 

  

पहिल्या टप्यावरून वर बघताना. 

या भुयारामध्ये आणि खाली पूर्ण खडक आहे. या भुयारातून सरळ पुढे गेले कि खोल खाली नऊ मीटर खडक खणलेला आहे. जेमतेम सहाफुटी लांबीरुंदीअसे  हे चौकोनी भुयार आहे.  खाली उतरण्यास आता लोखंडी  शिड्या लावल्या आहेत. नऊ मीटर खाली उतरले कि पहिला टप्पा येतो. या टप्यावर फार काही सापडले नव्हते.  

तिथून पुढे पुन्हा काही अंतर सरळ गेले कि दुसऱ्या टप्याकडे जाण्यासाठी पुन्हा खोलखाली सव्वा तेरा मीटर खोदले आहे. तिथेही लोखंडी शिडी उतरून खाली आले कि दुसरा टप्पा लागतो. 

दुसऱ्या टप्याकडे जाताना 

या दुसऱ्या टप्याच्या  मध्यात सलग आयताकार खोली आहे आणि तिच्या आजूबाजूला शवपेट्या ठेवण्यासाठी सहा खोल्यांसारखी जागा तयार केली आहे. या टप्यावर अनेक भांडी, वस्तू सापडल्या होत्या. याशिवाय सहापैकी दोन खोल्यांमध्ये दोन भल्या मोठ्या दगडी पेट्याही,  झाकणांसह  सापडल्या.  अंदाजे ७ फूट लांब , चार फूट रुंद आणि सहा फूट उंच अशा प्रचंड मोठ्या पेट्या आहेत. आश्चर्य म्हणजे  या पेटयांचा दगड संपूर्ण इजिप्त मध्ये कुठेही सापडत नाही. ह्या पेट्या इतक्या छोट्या भुयारून खाली कशा आणल्या, का आणल्या या कशाचीच उत्तरे आज आपल्याजवळ नाहीत. 

डावीकडे दगडी पेटी दिसतेय. शेजारी उभी आलेली व्यक्ती पाहिली कि पेटीची भव्यता लक्षात येईल.  

या टप्याच्या खाली पुन्हा साडे सात मीटर खोदलेले आहे. इथे जायचे भुयार अजूनच लहान आहे. फारतर चार बाय चार फुटाचे.

तिसऱ्या टप्याकडे जाताना 

 इथून खाली उतरले कि तिसरा टप्पा येतो. इथेही मोठी आयताकार खोली आहे. मध्यात पुन्हा एक दगडी पेटी आहे. खोलीच्या दुसऱ्या टोकाला, दोन वेगवेगळ्या दिशांना वर चढत जाणारी,  अतिशय लहान भुयारे आहेत. तिथून पुढचा मार्ग अजून शोधता आलेला नाही. 

या टप्यातील आश्चर्यजनक गोष्ट तर अजून सांगितलीच नाही. या खोली मध्ये ; भर वाळवंटी प्रदेशातल्या, जमिनी पासून तीस मीटरहून खोल जागेत , जिथे सूर्याचा प्रकाशही जाऊ शकत नाही, जिथे जमिनी वर दूरपर्यंत पाणी दिसत नाही कि एकही झाड दिसत नाही अशा या ठिकाणी, पिरॅमिडच्या टोपी खाली काय दडलं आहे? तर अतिशय स्वच्छ अगदी स्फटिकाप्रमाणे असणारे पाणी ! खोटं वाटलं ना? हा बघा फोटो. अतिशय अपुरा प्रकाश असूनही, त्या पाण्यात उभ्या असलेल्या व्यक्तीचे प्रतिबिंब सहजी दिसते आहे. 

तिसऱ्या टप्यातले स्फटिकाप्रमाणे स्वच्छ पाणी 

हे काय आहे?  इतके खाली कठीण खडकातून का खोदले गेले? त्या अवाढव्य दगडी पेट्या तिथे का नेल्या? कशा नेल्या? खाली असणारी छोटी भुयारं अजून कुठे जातात? तिसऱ्या टप्यामध्ये असलेले पाणी तिथे का आहे? ते कोठून आले, येते? भूगर्भात इतके पाणी असूनही जमिनीवर एकही झाड का नाही? हे स्थापत्य कसे केले? कोणी केले? काय हत्यारं, कोणती यंत्र वापरली गेली? कोणत्या काळात हे केले गेले? .... एक नाही अनेक प्रश्न ! पण कशाचेच संयुक्तिक उत्तर नाही. 

शेवटी मनात इतकाच येतं  " या टोपी खाली, दडलंय काय? "

9. कोण कुठले, कोण आपण ?

पृथ्वीवरील मानवी वसाहत आणि आपण

४५० कोटी वर्षांपूर्वी आपल्या पृथ्वीची उत्पत्ती झाली. आणि साधारण ४२० कोटी वर्षांपूर्वी जीवसृष्टी निर्माण झाली.  

प्राणी जगताची सुरुवात साधारण  २५० कोटी वर्षांपुर्वी  झाली. आणि मानवाची निर्मिती साधारण तीस लाख वर्षांपूर्वी झाली.

असं असले तरी मानवाचा ज्ञात इतिहास मात्र जेमतेम पाचहजार वर्षातलाच !
का बरं असं  असावं ? तत्पूर्वीचा इतिहास काय असेल? त्याचे काही पुरावे आपल्याला सापडतात का? का बरं सापडत नाहीत ? पुरावे सापडत नाहीत म्हणजे  काही इतिहास नव्हताच? असे कसे बरं असेल? जरा पुन्हा एकदा मानवी उत्पत्ती आणि विकासाचा आढावा घेऊन बघुयात चला.

मानवाच्या निर्मिती यापासून पाहिले तर हा काळ तीन महत्वाच्या भागात विभागाला जातो. पाषाण युग (सुमारे पंचवीस लाख वर्षांपूर्वीपासून ) , कास्य युग (सुमारे आठ हजार वर्षांपूर्वीपासून)आणि लोह युग ( सुमारे साडेचार हजार वर्षांपूर्वीपासून) म्हणजे असे लक्षात येईल कि साधारण लोह युगापासून आपल्याला मानवाचा इतिहास माहिती आहे. त्या आधीचे कास्य युग त्यामानाने लहान होते. सुमारे साडेतीन हजार वर्षे. परंतु त्या आधीची  जवळ जवळ १८-२० लाख वर्षांचे काय ? तो इतिहास आज पूर्ण अज्ञात आहे.

आश्चर्य वाटावीतअसे काही जुने अवशेष सापडतात. उदा. गोबेकटी टेपे ( Gobekti Tepe ) तुर्कस्तान येथील संस्कृती , पेट्रा ( Petra ) जॉर्डन येतील संस्कृती ,  समुद्रात बुडालेल्या ग्रीक जहाजातील अनाकलनीय यंत्र, ईजिप्तमधील अनेक कोडी, वेरूळ लेणी, कुल्लर गुहा (द, भारत) या आणि अशा अनेक कोड्यांची  उत्तर आज आपल्याकडे नाहीत. 

मानवी समाजाची सुरुवात लाखो वर्षांपूर्वी झाली पण आपल्या हाती फारतर ५००० वर्षांपूर्वीचा इतिहास हातात आहे. अगदी फार तर ७००० वर्षांपूर्वीचा. मग त्या आधी लाखो वर्ष काय घडले? आपण समजतो अहो ती आणि तीच संस्कृती आहे, होती? कि या आधी काही संस्कृती होऊन गेल्या अन काळाच्या पडद्याआड त्या हरवून गेल्या? ११००० हजार वर्षांपूर्वी झालेल्या हिमयुगाने जुनी संस्कृती गिळंकृत केली? या आधीही अनेक हिमयुगीन येऊन गेली; त्यांनी किती माहिती आपल्या पोटात रिचविली ? अनेक समाजांमध्ये काही पुराणकथा सामान आढळतात; जसे कि महापूर आणि त्यातून वाचयासाठी बांधलेली महान नौका. किंवा अनेक धर्मीयांमध्ये काही सामान मान्यता आहेत. अनेक भाषांमध्ये काही समानता आहेत. या अशा अनेक उत्तरांचा शोध आज घेण्याचा प्रयत्न चालू आहे. 

आज  जगभर अनेक उत्खननं होत आहेत. अनेक ठिकाणी खूप मोठमोठी दगडी बांधकामं, कोरीव दगड सापडत आहेत. अनेक ठिकाणी पिरॅमिड सदृश भव्य इमारती सापडत आहेत. तसेच अनेक ठिकाणांच्या विविध कोरीवकामांमधून दिसणाऱ्या वस्तू फार नंतर अस्तित्वात आलेल्या दिसतात. उदा. सायकल, दुर्बिणी, विमानं, हेलिकॉप्टर्स, इ.  यांचे अर्थ लावणं अजून चालू आहे.

तसेच ज्या जुन्या इमारती, वस्तूंचा अर्थ लावला आहे त्याबाबतही काही नवे पुरावे पुढे येत आहेत. वेगवेगळ्या अभ्यासप्रणालींचा स्वीकार करून त्यांच्यामार्फत मिळणार-या माहितींचा साकल्याने विचार केला जातो आहे. खगोलशास्त्र ( Astronomy ), समुद्रशास्त्र (Oceanography), हवामानशास्त्र (Meteorology ), पूरपरिस्थितीचा अभ्यास करणारे शास्त्र ( ), भूविज्ञान  (geoscience), मानववंशशास्त्र ( genealogy), भाषिक मानववंशशास्त्र ( linguistic anthropology ),  या आणि अशा अनेक शास्त्रांमधून मिळणारी माहिती, त्यांचा एकमेकांशी असणारा संबध अभ्यासून त्यातून योग्य तो अर्थ लावण्याचा प्रयत्न सुरु आहे. यातून मिळणारी माहिती कधी जुन्या माहितीला बळकट करेल तर कधी जुनी गृहीतकं पूर्ण बदलावीही लागती. यासाठी मन, बुद्धी यांचा  मोकळेपणा स्वीकार करायला हवा. हजारो वर्षांचे आपले विचार, मतं एखाद वेळेस झुगारावी  लागतील. त्याची तयारी हवी. 

कधी काही उत्तरं मिळतात काही नाही. कधी त्यांचा मागोवा घेतला जातो. कधी आडकाठी केली जाते. आज गरज आहे ती स्वच्छ, खुल्या संशोधनपर नजरेची. आशा करूयात की ही कोडी सोडवली जातील. यासर्वांबाबत एक स्वच्छ,  सकारात्मक, खुला दृष्टिकोन आज स्विकारण्याची गरज आहे. अर्थातच पुराव्यांनीशीच नवीन काही स्वीकारले जावे.